احتمالا تا کنون خبر فوت عباس عطار را از خبرگزاری‌های مختلف شنیده‌اید. او از جمله فتوژورنالیست‌های حرفه‌ای و صاحب‌نام نه تنها ایران بلکه جهان بود. عباس عطار از سال ۱۹۸۱ عضو آژانس مگنوم بود و رویدادهای مختلفی در بسیاری از کشورها از جمله مکزیک، ویتنام، نیجریه، لبنان و… ثبت کرد. برخی از عکس‌های او از شخصیت‌های سیاسی ایران بسیار مشهور هستند و این روزها در شبکه‌های مجازی بار دیگر دست به دست می‌شوند.

من از ایشان چند عکس دیده بودم اما هیچ وقت فرصت آن نشد که مجموعه عکس‌هایش در سایت مگنوم را ببینم. نگاه عباس عطار به مسائل پیرامونش تأمل برانگیز است. عکس‌هایش را که ببینید متوجه می‌شوید او به عنوان یک عکاس خبری تنها قصد ثبت یک واقعه را نداشته است بلکه در عکس چیزی هست که ما را به تفکر وا می‌دارد. و علاوه بر این، تفکر او با یک «زیبایی‌شناسی کارتیه برسونی» (به گفتهٔ زانیار بلوری) همراه است که سبب می‌شود عکس‌هایش بی‌نظیر باشند.

او در یک مصاحبه که بخش‌هایی از آن در وبسایتش قرار داده شده درباره عکاسی می‌گوید:

«من همیشه می‌دانم از چی می‌خواهم عکاسی کنم، هیچ چیز تصادفی نیست. منظورم اینه که وقتی جلوی چشمتان اتفاقی می‌افتد، البته که می‌خواهید ماجرا را دنبال کنید ولی اگر این فریم را به جای این فریم یا این یکی فریم انتخاب کنید، این اتفاقی و تصادفی نیست. دلیلش این است که به طور شهودی نه به عمد یا قصد، این فریمی‌ست که با تحصیلات، پیش‌زمینه، با جروبحثی که شب قبل با دوست‌ دخترتان داشتید، با احساساتتان در آن لحظه،با همه این‌ها تغذیه شده، همه این‌ها روی فریمتان اثر می‌گذارد.

به عنوان عکاس هیچ وقت معصوم نیستید، هیچ وقت. ممکن است به اتفاقات مختلف باز و راحت باشید اما نگاهتان هیچ وقت پاک و معصوم نیست. منظور من هم همین است، همه عکس‌های من عمدی و آگاهانه هستند. بعضی از عکس‌ها نمادین یا آیکونیک می‌شوند چون برخی از آنها خوششان می‌آید. بعضی وقت‌ها چیزی می‌گیرید که حتا از آن آگاه نیستید. این همان چیزی است که داشتم می‌گفتم، شما رسانه می‌شوید. رسانه که شدید یعنی به سمت اتفاق می‌روید و چیز مهمی را ثبت می‌کنید.

ولی وقتی عکس گرفته شد و نمایش داده شد، فقط آن وقت است که آیکونیک می‌شود، نه آن وقتی که عکس را گرفته‌اید.

به عکس آیکونیک فکر نکنید، به عکس خوب فکر کنید.»

تصمیم گرفتم چند عکس از عکس‌های کمتر دیده شدهٔ او اینجا قرار دهم. عکس‌های او از انقلاب، پیش و پس از آن را می‌توانید در وبسایتش و عکس‌های او از نقاط دیگر غیر از ایران را می‌توانید در پروفایل مگنومش ببینید.

لینک وبسایت

لینک پروفایل مگنوم

پیش‌نوشت: مدتی است در حال مطالعهٔ کتاب مبادی سواد بصری از دونیس اِ. داندیس (Donis A.Dondis) با ترجمهٔ مسعود سپهر هستم. کتاب به چاپ چهل و هشتم رسیده و توسط انتشارات سروش منتشر شده است. کتاب نسبتاً خوبی برای فهم زبان بصری است، هرچند  متأسفانه ترجمهٔ شیوایی ندارد. البته من پیش از این کتاب ترکیب‌بندی در عکاسی از هارالد مانته را که توسط همین انتشارات چاپ شده بود را خوانده بودم و به همین دلیل برخی از مباحث برایم آشنا بود. اما گذشته از این‌ها، نویسنده در مقدمهٔ این کتاب به ضرورت و اهمیت فهم زبان بصری پرداخته است و مطلب زیر حاصل آموخته‌های من از این بخش است.

****

«دیدن» یکی از سهل‌ترین و در عین حال قدرتمندترین توانایی‌های بشریست. ما تنها با عمل دیدن می‌توانیم در کسری از ثانیه، حجم عظیمی از اطلاعات را وارد ذهنمان کنیم. این توانمندی آنچنان طبیعی می‌نماید که حتی فکر کردن به اینکه ما چگونه می‌بینیم و درک می‌کنیم می‌تواند پیچیده و بغرنج باشد. اگر میزان اطلاعاتی را که از طریق حس بینایی دریافت می‌کنیم را با دیگر حواس خود مقایسه کنیم متوجه می‌شویم که ما با دیدن به مراتب اطلاعات بیشتری کسب می‌کنیم.

شاید بتوان گفت سهل‌الوصول بودن دریافت اطلاعات از طریق عمل دیدن سبب شده است که از دیرباز نیاکان ما برای ارتباط با یکدیگر از اشکال بصری استفاده کنند. درواقع اولین شیوهٔ ارتباط، ارتباط تصویری بوده است. نیاکان ما با کشیدن علائمی روی دیوار برای مثال حیوانات می‌توانستند هم‌نوعشان را از خطر آگاه کنند. بنابراین قبل از اینکه شیوه‌های کلامی و گفتاری برای پیام‌رسانی بوجود بیاید، ارتباط تصویری آغازگر این مسیر شده است.

همچنین شیوه ارتباط تصویری یک شیوهٔ همگانی است. بر خلاف زبان که در هر کشور و منطقه‌ای شکل خاص خودش را می‌گیرد، ارتباط تصویری اینگونه نیست.  به بیان دیگر زبان بصری یک زبان همگانیست که از گذشته وجود داشته است.

اما برخلاف زبان‌ گفتاری و نوشتاری که قواعد مخصوص به خودش را دارد و دقیق‌تر است، زبان بصری به مراتب ابهام بیشتری دارد. و به همین دلیل تنها توانایی دیدن برای فهم زبان بصری کافی نیست. ما وقتی یک اثر بصری، برای مثال یک نقاشی از هنرمندی بزرگ را می‌بینیم می‌توانیم از آن اطلاعاتی دریافت کنیم اما آیا صرف مشاهدهٔ یک اثر به معنای فهم آن اثر است؟ شاید ساده بودنِ عمل دیدن ما را فریب بدهد که ما وقتی یک اثر بصری را می‌بینیم آن را می‌فهمیم. اما بهتر است کمی درنگ کنیم و بیاندیشیم که چه تفاوتی میان دیدن، تماشا کردن، تشخیص دادن، تصور کردن، دریافتن و فهمیدن وجود دارد؟

در دورانی زندگی می‌کنیم که از هر سمت و سویی با انواع پیام‌های بصری بمباران می‌شویم. به گمانم تلویزیون، سینما و اینستاگرام از جمله رسانه‌هایی هستند که بیشترین وقت ما را به خود مشغول کردند. همچنین در روزنامه‌ها، وبسایت‌ها و رسانه‌های دیجیتال هم می‌توان رد پای پررنگی از تصاویر را مشاهده کرد. امروزه تنها توانایی دیدن برای فهم و دریافت انواع پیام‌هایی که از طریق رسانه‌های مختلف صورت می‌گیرد کافی نیست. علاوه بر این همان طور که اشاره کردم، در دنیای امروز بشر تنها از شیوه ارتباط تصویری برای انتقال پیام بهره نمی‌گیرد بلکه با استفاده از مدیوم‌های متفاوت می‌توان اندیشه‌ها را نیز گسترش داد. هنرمندان در زمینه‌های گوناگون از نقاشی گرفته تا عکاسی، فیلمسازی، تصویرسازی و حتی معماری از زبان بصری برای بیان عواطف و اندیشه‌هایشان سود می‌جویند.

فکر می‌کنم برای توسعهٔ سواد بصری تنها پیشرفت تکنولوژی کافی نیست. اگرچه اختراع عکاسی سبب شد که عکس و تصویر و اهمیت آن برای انتقال مفاهیم و پیام‌ها مورد توجه تعداد بیشتری از افراد جامعه قرار بگیرد، اما لزوماً گسترش عکاسی به معنای افزایش آگاهی و سواد بصری نیست. فهم یک اثر بصری خواه یک عکس باشد یا یک اثر نقاشی یا یک تصویر گرافیک یا حتی یک سازهٔ معماری بدون شک نیازمند دانش بصری است. و این دانش همچون سواد کلامی و نوشتاری باید آموخته شود.

البته زبان بصری نسبت به زبان نوشتاری ابهام و پیچیدگی و ظرافت بیشتری دارد. اما این امر مانع از یادگیری آن نمی‌شود. در زبان بصری هم مانند زبان نوشتاری که اولین عنصر آن کلمه است، عناصری از قبیل نقطه، خط، شکل، بافت، رنگ و … وجود دارند که با استفاده از تکنیک‌های مختلف، به مثابهٔ دستور زبان نوشتاری، کنار یکدیگر قرار می‌گیرند تا بتوانند مقاصد هنرمند را بیان کنند.

کسب دانش بصری تنها مورد نیاز هنرمندان و کسانی که می‌خواهند در این زمینه فعالیت کنند نیست. همان طور که گفتم در دوران امروز که توسط انواع رسانه‌های دیداری محاصره شدیم برای آنکه از جایگاه تماشاگر منفعل و صرفاً مصرف کننده خارج شویم نیاز داریم که تا حدودی به سواد بصری مجهز باشیم.

مشابه آنچه در زبان نوشتاری اتفاق می‌افتد، هرکس که سواد خواندن و نوشتن داشته باشد لزوماً شاعر نمی‌شود، به همین صورت هر کس که سواد بصری داشته باشد یک هنرمند نیست. بنابراین شاید لازم نباشد به اندازهٔ یک هنرمند از تکنیک‌های بصری و رموز استفاده از آن آگاه باشیم اما به عنوان یک مخاطب که احتمالاً تنها دغدغه‌اش دریافت اطلاعات نیست و به آنچه که هنرمند در اثرش خواسته بیان کند، بها می‌دهد خوب است که زبان بصری را بیاموزیم.