مهدی مقیم نژاد هنرمند-عکاس و پژوهشگر برجسته در زمینه‌ی هنر و عکاسیست که آثار درخشانی در کارنامه‌ی خود دارد. علاوه بر مجموعه‌عکس‌های مستندش که همه‌شان پیش‌زمینه‌ی ذهنی و فکری دارند، آثار تألیفی‌اش نیز قابل تأمل‌اند.

از او کتاب‌های متعددی در زمینه‌ی عکاسی و هنر به چاپ رسیده که می‌توان به عکاسی و نظریه، در ستایش امر واقعی، ترجمه‌ی نشانه شناسی در عکاسی و … اشاره کرد.

علاوه بر عکاسی مهارت او در شعر هم کم‌نظیر است. کتاب باران شغال مجموعه ای از اشعار کوتاه اوست که توسط انتشارات حرفه هنرمند به چاپ رسیده و در سال ۱۳۹۵  هم نامزد جایزه شعر شاملو شده است.

به گمانِ من آنچه که مهدی مقیم نژاد در مجموعه عکس «واقع‌نمایی‌ها» (که چندین فصل دارد و در ادامه به آن می‌پردازیم) تصویر کرده، همانست که پیشتر در باران شغال به کلام آمده است. به بیان دیگر‌ معتقدم اندیشه‌ای که در پس شعرهایش نهفته است را بعدتر در واقع‌نمایی‌ها به نمایش می‌گذارد. البته این حرف برآمده از دانش من نیست، (که من در شعر دانشی ندارم) بلکه تنها حس و درک شهودی من از خوانش شعرهای اوست.

او از سال ۱۳۸۰ مجموعه‌ عکس‌های متعددی کار کرده که مهم‌ترین و شناخته‌شده ترینشان «واقع‌نمایی‌ها»ست.

«واقع‌نمایی‌ها» چندین فصل دارد: فصل اول رویاهای یک روز پراکنده، فصل دوم در میانه‌ی باد‌های شرقی، فصل سوم مرز رویش سروها، فصل چهارم تاریخ یافت شده و فصل پنجم مداخله‌ی الهی.

مهدی مقیم نژاد در «واقع‌نمایی‌ها» از تکنیک فتومونتاژ برای بیان تأملات ذهنی‌اش بهره می‌گیرد. در این تکنیک عکاس چند عکس را ترکیب کرده و در نهایت یک تک عکس می‌سازد.

اما نکته آنجاست که وقتی عکس‌های هر فصل از این مجموعه را می‌بینیم، در نگاه اول به هیچ وجه متوجه نمی‌شویم که این عکس غیر واقعی و ساختگیست  یا به عبارت دیگر با مداخله‌ی عکاس آفریده شده است.

به همین جهت عبارت «واقع‌نمایی‌ها» اشاره به آن دارد که ما با مکان و لحظه‌ی واقعی روبه‌رو نیستیم، بلکه عکاس به شکل ماهرانه و زیرکانه‌ای واقعیتی که می‌توانست باشد و در ذهنِ او بوده را برایمان به تصویر درآورده است.

مهدی مقیم‌ نژاد با ارائه مجموعه‌ عکس «واقع‌نمایی‌ها» تبحرش در عکاسی را به رخ ما می‌کشد. نقد‌هایی که بر مجموعه عکس‌ او نوشته شدند گواهی می‌دهند که او روی مرز رئالیسم و سورئالیسم قدم برداشته، بی آنکه به ورطه‌ی هر کدام سقوط کند. (+)

عکس‌های فصل «تاریخ یافت شده‌» او برای من تأمل برانگیز و کمی هولناک بودند.

مهدی مقیم نژاد درباره این فصل می‌گوید: «این عکس​ها تاریخِ یافت شده است. تاریخ یافت شده تاریخ بازیافته نیست. خیلی با خودم فکر کردم که آیا این موتیف​ها تازه از دل خاک بیرون آمده‌​اند یا برعکس، دارند از بین می​روند. گویی دو طرف یک سکه هستند.»

چند عکس از «واقع‌نمایی‌ها»

در ادامه برای آشنایی برخی عکس‌های او را با هم می‌بینیم. آنها را به صورت پراکنده و به ترتیب از فصل های مختلف مجموعه واقع‌نمایی‌ها انتخاب کردم.

 البته پیشنهاد می‌کنم حتمن مجموعه‌ی کامل را در وب‌سایت شخصی‌اش ببینید. در وبسایتش برای هر کدام از فصل‌ها متن کوتاهی  نوشته شده که می‌تواند فضای ذهنی عکاس را به شما بیشتر بشناساند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بخشی از کتاب باران شغال 

شبی،

بی‌پرده‌ی ستارگان

چراغ راه باد خواهم بود

و پس‌مانده‌ی نگاهت را

از آب‌هایی که برهنه بر خاک می‌خَزَند،

 

خواهم نوشید

 

هنگام که تیغه‌ی آفتاب

بر گلوگاه کوه می‌نشیند

و در سراسر این سرزمین ناهموار

 

مرا نامی نیست

 

پی‌نوشت: از ایشان اجازه گرفتم و در مطلبی دیگر بخشی از نقدی که محمد پرویزی بر روی چند عکس از او نوشته و در دوهفته‌نامه‌ی تندیس چاپ شده را با شما به اشتراک می‌گذارم.

سری مطالب نگاه عکاسان

 

 

پیش‌نوشت: حرف اصلی این یادداشت را قبلن هم مطرح کردم. تفاوت اینجاست که این بار مصداق‌های متفاوت‌تری را بیان کردم و در آخر یکی از اثرات این نوع نگاه را بر آثار عکاسان مستندنگار ایرانی بررسی کردم.

یک: مدتیست به جلسات نقد عکس می روم. این جلسات از سوی انجمن عکاسان قم هر هفته برگزار می شود. معمولن در آنجا عکس‌های همدیگر را می‌بینیم  و با همراهی استاد ابراهیم سلیمانی که عکاس شناخته شدهٔ قم هستند، درباره عکس ها گفت‌وگو می‌کنیم.

اما بیشتر بحث‌ها حول محور بخش های تکنیکی عکس هستند. به ادیت می‌پردازیم، به ترکیب‌بندی، نور و چنین مسائلی. کمتر پیش می‌آید که درباره چرایی عکس ها، ذهنیت عکاس و تداعی‌هایی که می‌تواند پیش بیاورد صحبت کنیم.

دو: اگر نگاهی به وب‌سایت های شاخص و پربازدید عکاسی مانند نوریاتو، لنزک، عکاسی و … بیاندازید متوجه می‌شوید هرکدام از این‌ها اگرچه به مباحث نقد عکس در بخش‌هایی از سایتشان پرداخته‌اند اما به جز وبسایت عکاسی، محتوای وبسایت‌های دیگر به طور تخصصی به این مباحث ورود نمی‌کنند. بیشتر نقدها توصیفی هستند. در واقع وبسایت عکاسی علاوه بر اینکه یک بخش مختص نقد عکاس‌ها و گالری‌ها دارد، فضایی را به عنوان وبلاگ برای عکاسان و صاحب‌نظران در این حوزه فراهم کرده که آنجا بنویسند. هرچند این وبلاگ‌ها علی‌رغم مطالب خوبشان، قالب بلاگفایی دارند، با فونت ریز و با تأخیر به روز می‌شوند.

سه: از یکی از صاحب نظران این حوزه خواستم چند وبسایت که در این زمینه حرفی برای گفتن دارند را به من معرفی کنند که البته ایشان وبسایت مفیدی پیدا نکردند.

چرا در وب فارسی محتوا در زمینه نقد عکس کم است؟ چرا وقتی می‌خواهیم درباره نقد عکس صحبت کنیم تنها به ترکیب‌بندی و نورپردازی و مسائل تکنیکی می‌پردازیم؟

اگر آثار برخی از عکاسان را نگاه کنیم، در لحظه جذابند. ترکیب‌بندی فوق‌العاده‌ای دارند. ویرایش و ادیت بی نظیر است و این عوامل در کنار هم تحسین ما را برمی‌انگیزند. کمتر پیش می‌آید عکسی را ستایش کنیم که از محیط اطرافمان گرفته شده و در ظاهر نکتهٔ چشم‌گیری ندارد.

تعجبمان وقتی برانگیخته می‌شود که متوجه می‌شویم همان‌ عکس‌هایی که به نظرمان چشم‌گیر نبودند، در گالری‌های متفاوت به نمایش درآمدند، با قیمت بالایی به فروش رسیده‌اند یا جزو درخشان‌ترین آثار عکاس محسوب می شوند. چند نمونه را بررسی می‌کنم:

جف وال، مشهورترین عکاس زنده‌ی دنیا 

جف وال عکاس مشهور و شناخته شده‌ایست که عکس‌هایش با قیمت بالایی به فروش می‌رسند. (+) یکی از عکس‌های او را ببینیم:

 

 

بیشتر آثار او بازسازیِ وقایع اطرافش هستند. او این کار را ماهرانه انجام می‌دهد. در همین عکس تمام جزییاتی که می‌بینید به طور دقیق چیده شدند.

اگر من توضیحی درباره عکاس نمی‌دادم، آیا شما این عکس را یک اثر هنری برجسته می‌دانستید؟ چرا این عکس مشهور شده ؟ آیا این عکس صرفن به خاطر عکاسش جایگاهی پیدا کرده است؟

مهران مهاجر، هنرمند-عکاس و منتقد هنری فرهیخته

اکنون دو عکس از مهران مهاجر را ببینیم که در گالری‌های متعددی در ایران و سایر کشورها به نمایش درآمده:

 

 

 

عکس‌ها چطور بودند؟ نظرتان درباره آنها چیست؟ به نظر ساده یا بی معنی نیستند؟ برای ما بله، شاید. چون ما به غیر از تکنیک‌های ترکیب بندی چیزی از عکس نمی دانیم. به همین دلیل است که این عکس‌های به ظاهر پیش پاافتاده برایمان مفهومی ندارند. شاید توجه به عنوان مجموعه عکس برایمان جالب باشد. پرسه زنی که تنبل است و عکس‌هایش را از پشت لپ‌تاپ نمایش داده. با این حال برای فهم آن نیاز به کاوش بیشتری داریم.

در وب فارسی درباره این عکس‌ها بحث نمی‌شود. در واقع در جلسات نقد عکس هم چنین اتفاقی می‌افتد. عکاس را معرفی می‌کنند، عکس‌های خوبش را می‌گذارند، از تکنیک‌هایش می‌گویند ولی ما چندان از ایده و ذهنیت عکاس چیزی نمی‌دانیم.

فقر محتوای دیجیتال چه تأثیری بر ذهنیت عکاسان جوان دارد؟

 همین می‌شود که اگر عکس‌های مستند عکاسان ایرانی را در جشنواره‌ها بررسی کنید می‌بینید همهٔ آنها حول بدبختی‌های افراد می‌گردد.

در نمایشگاه شید و دوربین نت که سال پیش رفتم، مجموعه عکس های برگزیده مربوط به گورخواب‌ها، بچه‌های سندروم داون یا کسانی که بیماری خاصی دارند، دختران جوانی که در روستا بواسطه‌ی کار زیاد جسمشان فرسوده می‌شود و … بودند. کمتر مجموعه‌ عکسی پیدا می‌شد که ایده‌ی نو و تازه ای را مطرح کند.

 من نمی‌گویم پرداختن به مشکلات این افراد لازم نیست و ضرورت ندارد، می‌گویم چرا فقط اینها را زیر ذره‌بین می‌گذاریم، چرا لنزمان را به سمت ایده‌های دیگر که می‌تواند اثرگذار باشد و لزومن درباره‌ی بدبختی افراد نباشد نمی‌چرخانیم؟

اگر از مسائل تکنیکی فراتر نگاه کنیم بدون شک دیدمان به محیط اطراف وسیع‌تر می‌شود و ایده‌های بکرتری به ذهنمان می‌رسد. و شاید آنجا بتوانیم به عکاسی به عنوان یک رسانه‌ی هنری نگاه کنیم. درواقع اصلی‌ترین دلیل من برای یادگیری، آموختن و نوشتن در این وبسایت در زمینه نقد عکس همین است.

پینوشت: عکسی که در ابتدا می‌بینید دو زنی را نشان می‌دهد که از خوابشان برده و از دیدن تابلوی زیبای پشت سرشان غافل مانده‌اند.  بی‌ارتباط با این مطلب نیست.

 

سری مطالب نقد در عکاسی

 

 

 

وقتی می‌خواهیم عکسی را فعالانه ببینیم و بخوانیم و درک کنیم لازم است که از امکانات متفاوتی برای فهم آن بهره ببریم. توصیف، تفسیر و تأویل از جمله مواردی هستند که مخاطبِ علاقه‌مند به دیدن عکس از آنها استفاده می‌کند تا بتواند مفهوم و معنای درونی عکس را کشف کند.

از آنجا که در گستره دنیای هنر مرز مفاهیم چندان پررنگ و مشخص نیستند، نباید انتظار داشته باشیم که بتوانیم به صورت قاعده‌مند و اصولی آنها را از هم تفکیک کنیم. این طور نیست که منتقد ابتدا به توصیف بپردازد و بعد به تفسیر و تأویل و در نهایت ارزیابی. ممکن است منتقدان در بسیاری از یادداشت‌هایشان برای رسیدن به درکی منسجم از عکس مفاهیم را با یکدیگر بیامیزند. با این حال شناخت تفاوت‌ها و ظرافت‌هایی که میان‌شان وجود دارد علاوه بر اینکه به ما در خوانش عکس کمک می‌کند، در نوشتن یادداشت‌هایمان بر پای عکس‌ها و در فهمیدن یادداشت‌های دیگران نیز موثر است.

توصیف همانطور که از کلمه‌اش پیداست، وصف عناصر و المان‌های موجود در عکس است. توضیحِ شیوهٔ نورپردازی، سایه روشن‌ها، چیدمان و ترکیب‌بندی که عکاس انتخاب کرده در این قسمت به مخاطب معرفی و شناسانده می‌شود.

تفسیر کردن یعنی پرداختن به معنای نمادها و المان‌های موجود در عکس. کشف معانی عناصری که در عکس وجود دارد. در واقع در تفسیر از فرم فراتر می‌رویم و وارد موضوع عکس می‌شویم و معانی پشت پردهٔ عناصر موجود در عکس را آشکار می‌کنیم. همانطور که تری برت در کتاب نقد عکس می‌گوید تفسیر همراه با دلیل و منطق است و  نیاز به مدرک دارد. و منتقد با استفاده از نشانه‌های موجود در عکس باید تفسیر قانع‌کننده‌ای بدست بدهد.

اما در تأویل، ما فراتر از نشانه‌های ظاهری می‌رویم. آنطور که در لغت‌نامهٔ دهخدا آمده، تأویل به معنای برگرداندن به چیزیست. و اگر بخواهیم این تعریف را در خوانش عکس به کار ببریم می‌توانیم بگوییم که در تأویل مخاطب معنایی که از المان‌ها و نشانه‌های ظاهری موجود در عکس دریافت می‌کند را به تعبیر درونی خویش باز می‌گرداند.

اگرچه که هنگام تفسیر یک عکس نمی‌توان از پیشینهٔ ذهنیِ مخاطبی که عکس را می‌بیند به آسانی عبور کرد، اما در تأویل علاوه بر تفاوت‌های فرهنگی، اجتماعی، جغرافیایی و …، سلیقهٔ مخاطب اهمیت بیشتری دارد. به گفتهٔ مارتین هایدگر «هر تأویل تجربه‌ای خاص است.» (۱)

در مرحلهٔ تأویل تداعی‌ها نقش ویژه‌ای دارند و می‌توانند بر نحوهٔ درک مخاطب از تصویر تأثیر شگرفی بگذارند. همچنین مخاطبِ تأویل‌گر ممکن است در دوره‌های گوناگون معانی متفاوت و گاه متضادی را از یک عکس دریافت کند. بنابراین تأویل از نظر تاریخی می‌تواند امری موقتی باشد. (۱)

برای مثال عکسی از داوود مائیلی را درنظر بگیرید:

 

 

در این عکس عناصر متعددی وجود ندارد. عکس از زاویهٔ چپ از پاهای بانویی گرفته شده که گوشه‌ای از پیرهنش پیداست. کفش های سادهٔ زیبایی دارد و به نظر می‌رسد به همراه چند نفر دیگر که قسمت‌هایی از بدن‌شان در عکس آشکار شده، هرکدام در سمتی از ساختمانی سیمانی، در حال استراحت‌اند. بانوی ما اما تنهاست. و آفتاب هم تا پیش پاهایش آمده و بعد از آن دست از تابیدن کشیده است.

 در مرحلهٔ تفسیر، بیش از هر چیز می‌توان به اغواگرانه بودنِ فرم پاهای زن اشاره کرد. و حتی می‌توان جلو آمدن آفتاب تا پیش پاهایش را نشان از ستایشِ زیبایی و دلفریبی او دانست.

در اینجا دو راه پیش روی ماست: یا از گذر زیبایی پاهای ظریفش کنجکاوی بیشتری به خرج دهیم و سعی کنیم چهرهٔ او را تصور کنیم یا مثلن به علت تنهایی‌اش فکر کنیم و برای آن داستانی در ذهن بسازیم (آیا منتظر معشوق خود مانده یا از معشوقش دلشکسته شده) یا اینکه با توجه به جنسیت عکاس، تأویل فمینیستی داشته باشیم.

اولین بار که این عکس را دیدم عکس زیبایی در نظرم آمد. و شاید برایم سؤال بود که او چه چهره‌ای دارد و اینکه عکاس زیرکی به خرج داده و تنها قسمتی از بدنش را برای من تصویر کرده است.

بعد از چند هفته، یک ویدیوی کوتاه درباره نگریستن به عکس‌ها از جان برجر دیدم. او توضیح می‌داد که زنان در نقاشی اروپایی قرن هجدهم آن طور به تصویر می‌آمدند که مخاطب آنها را بپسندد. در واقع آنها به مخاطبِ بیرون از نقاشی نگاه می‌کردند نه به فردی که در نقاشی کشیده شده. و با در نظر گرفتن این قضیه گفته بود بسیاری از زن‌ها هنگامی که در آینه خود را نگاه می‌کنند، خودشان را نمی‌بینند بلکه توجه می‌کنند که چگونه به نظر می‌رسند.

با چنین پیش‌فرضی عکس را بعد از چند روز دوباره نگاه کردم و این بار احساس تحسین نداشتم. حتی به نظرم رسید آن چیزی که از گوشهٔ ستون (بالای زانو‌یش) پیداست، آینه‌اییست که زن دارد خودش را در آن می‌بیند.

بنابراین همان طور که اشاره کردم، پیش‌فرض‌ها و پیش‌فهم‌های ما در دیدن عکس و تأویل‌هایی که از آن داریم بسیار موثرند. تأویل‌ها به سلیقهٔ مخاطب بستگی دارند. او دوست دارد عکس را چگونه ببیند و بفهمد. در تأویل مخاطب فراتر از عکس می‌رود. فراتر از نشانه های موجود در عکس. اما در تفسیر ما به دنبال معانیِ نشانه‌هایی هستیم که در عکس وجود دارد

پینوشت (۱): نقل قول مارتین هایدگر و بخش‌هایی از این یادداشت که در مورد تأویل آمده، با اقتباس از کتاب عکس و دیدن عکس یوریک کریم مسیحی نوشته شده است.